Kun je kunstmatige intelligentie, ook wel artificiële intelligentie (AI) inzetten om de toekomst te verbeelden? En wat zou dat betekenen voor de democratie? Met die vragen begon voor kunstenaar Floris Maathuis een zoektocht naar een manier om AI en democratie met elkaar te verbinden. “Net als de Expeditie Participatie, was een experimentele mindset mijn startpunt. Ik begin bij een vraag, en kijk vervolgens of ik er iets van kan maken”, zegt Maathuis. “AI is al volop aanwezig om ons heen. Vaak zonder dat we het doorhebben. Zo bepalen algoritmes beslissingen die overheidssystemen nemen. Denk aan de Belastingdienst. Het leek me interessant om te ervaren hoe het voelt als AI mee gaat denken over de toekomst. Zo ontstond het AI-roakel.”

Het idee is simpel, legt Maathuis uit: “Het AI-roakel is een installatie in de vorm van een stemhokje. Maar waar een stemhokje gesloten is, is het AI-raokel helemaal open. Je gaat open het gesprek aan. In het hokje typ je een vraag over de toekomst van Groningen. Als antwoord komen er 3 beelden uitgerold.” Daarvoor maakt Maathuis gebruik van 2 populaire AI-technieken: ChatGPT en DALL·E. ChatGPT geeft een antwoord in de vorm van een tekst. Die tekst voert Maathuis in bij DALL·E, die het vervolgens omzet in beeld. “Zo krijg je een interpretatieketting: van mens, naar tekst, naar beeld en vervolgens weer naar mens. De beelden zijn het begin van het gesprek.” Tijdens de Week van de Democratie stond het AI-roakel op 3 locaties: de bibliotheek van Oude Pekela, de kantine van het Hogeland College in Warffum en het Forum in Groningen.

“Wat de locaties gemeen hadden is dat het alle drie vluchtige omgevingen zijn; plekken waar mensen op doortocht zijn en snel weer verder gaan. Dat stond een gesprek soms in de weg. Toch waren alle gesprekken waardevol. En op elke plek weer anders. Mensen die geïnteresseerd waren vroeg ik eerst: wat zou je willen vragen, waar maak je je zorgen over? En wanneer ze een vraag intypten vroeg ik: wat zie je in de beelden? Waar denk je dat het vandaan komt? Is dit hoe jij wilt dat de toekomst eruit ziet? Of zou je het anders willen?”

“In de bibliotheek in Oude Pekela waren vooral oudere mensen aanwezig. Eerst keek iedereen de kat uit de boom; mensen reageerden in de trant van: ‘AI, daar wil ik niks mee te maken hebben, dat vertrouw ik niet’. Langzaam ontstond toch meer interesse. Mensen stelden vragen over hun directe omgeving: komt het goed met het buurthuis? Hoe ziet mijn theater er over 10 jaar uit? Of het centrum van Oude Pekela? Daaruit ontstonden interessante gesprekken. Op de vraag over het buurthuis kwam een beeld van een combinatie van een kerk en een buurthuisachtig gebouw. Dat riep vragen op: waar komt dit vandaan? Moeten de kerk en het buurthuis fuseren?”

“Op het Hogeland College vroeg een jongen wiens vader boer is, hoe boeren in de toekomst nog kunnen boeren. Het antwoord was een redelijk technologisch beeld, met veel drones.” Dat brengt Maathuis tot de uitspraak dat hij zich bewust is van het feit dat AI niet neutraal is. “ChatGPT is een politiek correct instrument. Het zal niet zo snel een doemscenario voorspellen. Het is getraind op gemiddeldes. Alle algoritmen worden geframed door mensen die het maken. Uiteindelijk zitten er grote bedrijven achter die winst willen maken. De AI-modellen zijn bovendien doorspekt van Amerikaanse normen en waarden. Soms krijg je een foutmelding met de mededeling dat iets tegen de gebruikersvoorwaarden ingaat. Dat is feitelijk een vorm van censuur.”

“Ja. Ik merkte dat mensen vaak al een beetje hopen of denken hoe het antwoord op hun vraag zal zijn. Als dat heel anders blijkt te zijn, gaan ze erover nadenken. Ze vragen zich af waarom het beeld er zo uitziet. Zo kwam er op de vraag ‘hoe ziet de toekomst van Groningen eruit zonder bio-industrie?’ een groen landschap in beeld, maar mét fabrieken op de achtergrond. Wat doen die daar?
Ik hoop dat het AI-roakel meer ruimte voor verbeelding oplevert. Meer creativiteit, waardoor mensen net even anders gaan denken.”

“Ik zie nog veel mogelijkheden voor een vervolg. Er valt winst te behalen in de technische kant: het verfijnen van de prompts, de commando’s waarmee je de AI voedt, of het aantal ingrepen tussen vraag, tekst en beeld. Het lijkt me interessant om het AI-roakel op verschillende plekken in te zetten. Bijvoorbeeld plekken waar mensen met elkaar in discussie gaan over dingen die hen aan het hart gaan. Het AI-roakel geeft in zulke situaties ook luchtigheid. En het lijkt me mooi om wat langer en dieper met elkaar door te praten over de antwoorden en beelden die het AI-roakel geeft. Je kunt ook snel nieuwe opties verbeelden. Bijvoorbeeld over de inrichting van het landschap. Als je ziet dat het te vol wordt, kun je weer nieuwe vragen en opties invoeren, waar weer nieuwe beelden uit ontstaan. Daarover ga je dan weer in gesprek. Democratie gaat over wat je samen kunt. Ik wil het AI-roakel graag verder ontwikkelen om te gebruiken om echt samen de toekomst vorm te geven.”

“Er spelen best veel grote problemen: stikstof, klimaatverandering, armoede, aardbevingen, de inkomensverdeling. Ik denk dat we er niet uit gaan komen als we niet met elkaar in gesprek gaan. We moeten ons realiseren dat we niet allemaal kunnen krijgen wat we willen; we moeten een ander soms ook iets gunnen. We staan nu vaak tegenover elkaar. De ander is de slechte. Terwijl: het is gewoon iemand die iets op een andere manier ziet.

Hoe we weer met elkaar in gesprek kunnen? Ik ben wel gecharmeerd van het idee van gelote vertegenwoordiging. Omdat dan iedereen bij elkaar zit. Het gesprek begint klein; op buurtniveau. Probeer eens contact te leggen met de mensen om je heen. Het is goed als je af en toe praat met iemand die voor jou niet voor de hand ligt. Dat kan ik iedereen aanraden. Ik ervoer het zelf toen ik met het AI-roakel in de bibliotheek van Oude Pekela stond. Daar zou ik normaal niet komen. Ik sprak met mensen die de dingen van een heel andere kant bekijken dan ikzelf. Een verrijking.”